როგორ უნდა ციტირება
ანოტაცია
წინამდებარე ნაშრომი წარმოდგენს შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით განხორციელებული საგრანტო პროექტის – „მოჭიქული კერამიკის ორნამენტის განვითარების ეტაპები და მისი სამეცნიერო კატალოგიზაცია“ (გრანტი № FR-21-8738) ფარგლებში ჩატარებული კვლევის შედეგების ამსახველი პუბლიკაციების მიხედვით დამუშავებულ მონოგრაფიას. კვლევა განხორციელდა სსიპ ნ. ბერძენიშვილის სახელობის ქუთაისის სახელმწიფო ისტორიულ მუზეუმში.
კერამიკული ჭურჭლის დამზადება და მისი მარტივი ორნამენტებით მოხატვა ადამიანმა ჯერ კიდევ პრეისტორიული პერიოდიდან დაიწყო და მას შემდეგ ეს საქმიანობა მისი ცხოვრების განუყოფელ ნაწილად იქცა. უძველესი დროიდანვე ჩაეყარა საფუძველი კერამიკული ჭურჭლის ჭიქურით დაფარვას. მისი ისტორია ათასწლეულებს მოიცავს. საქართველოში ამ დარგის განვითარება ძირითადად საშუალო საუკუნეების ეპოქას (VIII-XVIII სს.) უკავშირდება. ამ მხრივ გამონაკლისს არც ქუთაისის ნაქალაქარის ტერიტორია წარმოადგენს, რასაც 1984-2010 წლებში, პროფესორ ომარ ლანჩავას ხელმძღვანელობით ჩატარებული არქეოლოგიური ექსპედიციების დროს აღმოჩენილი მოჭიქული კერამიკის ძალზე საინტერესო ფრაგმენტები და არტეფაქტები ადასტურებს. ეს მასალები საყურადღებოა იმით, რომ შეუძლია სრულად უპასუხოს მრავალ კითხვას, რომლებიც დაკავშირებულია მოჭიქული კერამიკის ანალოგიების და დამახასიათებელი ნიშნების იდენტიფიცირების პრობლემასთან, საზღვარგარეთის ახლო და შორეულ ქვეყნებთან ისტორიული, კულტურული და სოციალურ-ეკონომიკური ურთიერთობების შესწავლასთან და სხვ. კოლექციის შემადგენლობაში შეინიშნება, როგორც ადგილობრივი ხელოსნების მიერ დამზადებული, ასევე სხვა რეგიონებიდან შემოტანილი მასალები; ამასთანავე, შეინიშნება უცხო ტრადიციების საფუძველზე შემუშავებული ნიმუშები. მიუხედავად აღნიშნული კოლექციის მრავალფეროვნებისა, სამეცნიერო მიმოქცევაში ჯერჯერობით არასაკმარისადაა წარმოდგენილი ქუთაისის ნაქალაქარის ტერიტორიაზე მოჭიქული კერამიკის დამზადების ტრადიციები და მისი განვითარების ისტორია; ასევე, ნაკლებად შესწავლილია კერამიკის ორნამენტული დეკორი ისტორიულ-სახელოვნებათმცოდნეო მიმართულებით, მისი მხატვრულ-სტილისტური განვითარების ასპექტები, უცხოური ზეგავლენების კვალი და სხვ. ამ მიმართებით ქუთაისური კოლექცია სწორედ, რომ მდიდარი წყაროა. აქ თავმოყრილია მოჭიქული ჭურჭლის ფრაგმენტები, რომლებიც დეკორირებულია მრავალფეროვანი ორნამენტული სახეებით – გეომეტრიული (ზოლები, რგოლები, კონცენტრული წრეები, ოვალები), მცენარეული (სტილიზებული ფოთლები, ყვავილები, რტოები, ნაყოფები); მცენარეულ-გეომეტრიული; ზოომორფული (სხვადასხვა ფრინველები, თევზები, მტაცებელი ცხოველი), აბსტრაქტული კომპოზიციებითა და სხვადასხვა სიმბოლოებით (რელიგიური, მზის – დისკო და ბორჯღალი). აღნიშნულ ორნამენტებს გააჩნია მნიშვნელოვანი მხატვრული და სამეცნიერო ღირებულება. აქედან გამომდინარე, მათი განვითარების ეტაპების შესწავლა-ანალიზი და სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოტანა საშურ საქმედ მიგვაჩნია.
ზემოდასახელებული პროექტის ფარგლებში განხორციელდა ქუთაისის მხარეში, კერძოდ, ქუთაისის ციხისა და ნაქალაქარის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური კვლევის შედეგად მოპოვებული კერამიკული სახელოსნოების ნაშთების და ჭიქური არტეფაქტების ანალიზის გზით, მოჭიქული კერამიკის წარმოების ისტორიის გააზრება; ორნამენტული დეკორის სტრუქტურულ-ტიპოლოგიური ანალიზი და დაჯგუფება; ადრეულ ეპოქიდან მისი ისტორიული და მხატვრული ტრანსფორმაციის ანალიზი – მეზობელი რეგიონების კერამიკის ორნამენტიკასთან შედარების და სხვა ძეგლებზე (მონუმენტური და მინიატურული მხატვრობა, ქვის რელიეფები, ჭედური ხატები, დეკორატიული მინანქარი, ქსოვილები) პარალელების ძიების გზით. პროექტანტების ავტორობით მომზადებულ და გამოცემულ იქნა არაერთი სტატია და მოხსენება სიმპოზიუმებისათვის – როგორც საქართველოში, ისე უცხოეთში:
Kartsidze N. G., Ugrekhelidze I. I., Sarava N. D., Sulaberidze D. N. (2024). Glazed ceramic vessel with the image of a bird from the Kutaisi Historical Museum. Global science: prospects and innovations. Proceedings of the 7th International scientific and practical conference. Liverpool, United Kingdom.: Cognum Publishing House, pp. 414-420.
Kartsidze, N., Lanchava, O., Ugrekhelidze, I., Sulaberidze, D., Sarava, N. (2023). Artifacts Reflecting the Traditions of Producing Glazed Ceramics from the Kutaisi Historical Museum. Proceedings of Georgian National Academy of Sciences, series of History, Archaeology, Ethnology and Art History, no. 2, pp. 128-138.
Kartsidze, N., Ugrekhelidze, I., Sarava, N., & Sulaberidze, D. (2024). For the Decoration of Kutaisi Glazed Ceramics. „Modern Research in Science and Education“ Proceedings of VII International Scientific and Practical Conference. Chicago, 342-349.
სარავა, ნ., ქარციძე, ნ., უგრეხელიძე, ი. (2024). ქუთაისური მოჭიქული კერამიკული ჯამის ორნამენტის შესწავლისათვის. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია [ბეჭდვაში].
Ugrekhelidze, I., Kartsidze, N., Sarava, N., & Sulaberidze, D. (2024). Glazed Ceramics with Epigraphical Ornament from Kutaisi Historical Museum. Золотоордынское обозрение [in print].
სწორედ აღნიშნული პუბლიკაციები დაედო საფუძვლად წინამდებარე ნაშრომს. იმედს გამოვთქვამთ, რომ ის საინტერესო იქნება სპეციალისტებისა და კულტურული მემკვიდრეობით დაინტერესებული ფართო საზოგადოებისათვის.
დასასრულ, მადლიერებას გამოვხატავთ შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდისადმი – პროექტის მხარდაჭერისათვის, ასევე მასპინძელი ორგანიზაციისა და იმ კოლეგებისადმი, რომელთა დახმარების გარეშე რთული იქნებოდა კვლევის წარმატებით განხორციელება.
წყაროები
ანტიკური ხანის ნაკეთობები (2014). Retrieved აგვისტო 31, 2024, from ჟურნალი „ლიბერალი“ https://liberali.ge/articles/view/3633/foto-antikuri-khanis-naketobebi?fb_comment_id=1798754246843247_4275228472529133
ბახტაძე ნ. (შემდგენელი და ავტო-რი) კერამიკული ნაკეთობანი შუა საუკუნეების საქართველო-ში (საქართველოს ეროვნული მუზეუმის კოლექციებიდან). თბილისი ბაკურ სულაკაურის გამ-ბა 2013. 127 გვ.
ბედუკაძე ს. (1957) მოჭიქული ჭურ-ჭლის წარმოებისათვის შიდა ქართლში. სსმმ, ტ. XIX-A, XXI-B, 285-302.
ბოჭორიშვილი ლ. (1949) ქართული კერამიკა I, კახური. თბილისი.
ბუხრაშვილი, პ. (2012) ერთი ქართული იკონოგრაფიული მოტივის თაობაზე. ამირანი (XXIV). pp. 84-103. ISSN 1512-0449.
გაბაშვილი, მ. (2022). ორნამენტის აღქმის საზრისები: ფიგურა თუ ცელესტიური კონფიგურაცია? Ars Georgica გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრის ელექტრონული ჟურნალი. სერია B. https://www.georgianart.ge/index.php/ka/2010-12-03-16-25-41/305-2023-01-06-13-14-51.html
დანელია, დ. (2011). უნიკალური არქეოლოგიური აღმოჩენები თბილისში. Retrieved აგვისტო 29, 2024, from „ამბიონი“ - საზოგადოებრივ-რელიგიური ინტერნეტჟურნალი. http://www.ambioni.ge/unikaluri-arqeologiuri-armocenebi-tbilissi/.
დემეტრე II თავდადებული ვიკიპედია, თავისუფალი ენციკლოპედია (2024, 20 იანვარი). წაკითხვის თარიღი: 2024 წლის 21 აპრილი, ვიკიპიდან.
დოლიძე ნ, დათუაშვილი მ, უგრეხელიძე ი, ჩარკვიანი ი, ჩირგაძე კ, ლურმანაშვილი ლ, კვანტიძე გ. 2017. ქართული ეროვნული სამოსის ილუსტრირებული ცნობარი. ქუთაისი: აწსუ გამომცემლობა.
ვიქტორია და ალბერტის მუზეუმის კოლექცია. 2023 © Victoria and Albert Museum, London, https://collections.vam.ac.uk/item/O221179/bowl-unknown/
ზაქარაია პ. 1965. ნაქალაქარ ურბნისის ხუროთმოძღვრება, თბილისი, 160 გვ.
თევზაია მ. 2005. ქართული ორნამენტი. ნაწილი I. თბილისი: მხატვრული გამოცემა. 62.
თევზაია, მ. 2009. ქართული ორნამენტი. წიგნი II, თბ.. 42.
თვალჭრელიძე ზ. 2003-2004. გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის კერამიკის შესასწავლად (დოდოს რქის მოჭიქული ჯამები) საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, ტ. 45. თბილისი.
თრიალეთის კულტურა. 2019. Retrieved აგვისტო 29, 2024, from ჟურნალი „ინტერმედია“ https://intermedia.ge/სტატი-ა/111833-თრიალეთის-კულტურა/89/
კაკაბაძე ც. 1970 მოჭიქული ჭურჭელი შროშიდან. საბჭოთა ხელოვნება №9, 107-109.
კალანდია, გ., საგანელიძე, ი., ზამბახიძე, ი. 2017. ქსოვილი საქართველოდან. თბილისი: გამომცემლობა „ფავორიტი“. https://www.academia.edu/42892198/%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%9A%E1 %83%98_%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83 %94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9C_Textile_From_Georgia
კაუჭიანი აბზინდა, ქედა, ზუნდაგა, ძვ.წ. X-IX სს. (2020). etrieved აგვისტო 29, 2024, from ამირან კახიძის სახელობის აჭარის არქეოლოგიური მუზეუმი. https://ajaramuseums.ge/public/museums/arch/kauchiani-abzindaqedazundaga-dzvw--XIX-ss
კახიანი კ. (2020). სოფელ ჭობარეთის (ასპინძის მუნიციპალიტეტი) ადრებრინჯაოს ხანის ნამოსახლარის ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური სამუშაოების ანგარიში IV არქეოლოგიური საანგარიშო სესია. თბილისი ონლაინ ზუმკონფერენციაMarTV. https://www.youtube.com/watch?v=vAmiIVvVlRc&t=50s
კეცხოველი, მ. (1988) შუა საუკუნეების დეკორატიული ქსოვილები ზემო სვანეთიდან. თბილისი: მეცნიერება. https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/490965/1/ShuaSaukuneebisDekoratiuliQsovilebiZemoSvanetidan_1988.pdf
კვანტიძე, გ. 2018. ქართული სამოსის ორნამენტები. თბილისი: 80.
კვანტიძე, გ., ლურსმანაშვილი, ლ., ფაილოძე, ნ. 2023. თუშური ხელსაქმის თანამედროვე ასპექტები (ღებვა, ქსოვა, ორნამენტი). ისტორია, არქეოლოგია, ეთნოლოგია, No. IX, გვ. 230-241 http://www.sciencejournals.ge/index.php/HAE/article/view/361. წვდომის თარიღი: 2024 წლის 18 მაისი.
კლდიაშვილი, ა. (2022). კოსმოცენტრული კულტურის სამყაროს ხატი მტკვარ-არაქსული კერამიკის ორნამენტულ დეკორში Ars Georgica გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრის ელექტრონული ჟურნალი. სერია B. https://new.georgianart.ge/
კლდიაშვილი, ა., იზორია, მ. (2001). საქართველო უძველესი გვიან-ბრინჯაო - ადრე რკინის ხანამდე I. თბილისი: ლოგოსი.
კლივლენდის მუზეუმის კოლექცია, © 2024 Cleveland Museum of Art https://www.clevelandart.org/art/1944.483?collection_search_views_fulltext&collection_search_views_artist_full_name&created_date_op=%3D&created_date&between_start&between_end&field_images_field_large_image_url=All&field_highlight_museum=All&page=1&f%5B0%5D=field_collection%3A67272
კოლხები, კოლხური საგანძური და არტეფაქტები - ნაწილი II. (2021). Retrieved აგვისტო 29, 2024, from ჟურნალი „ინტერმედია“.https://intermedia.ge/სტატია/141832-კოლხები-კოლხური-საგანძური-და-არტეფაქტები-ნაწილი-II/2/
კოშორიძე, ი. (2022). ორნამენტი, როგორც ნიშანი და სიმბოლო - თუშური ფარდაგის ორნამენტული ლექსიკონი Ars Georgica გ. ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრის ელექტრონული ჟურნალი. სერია B. https://new.georgianart.ge/
ლანჩავა ო. (1996) ქუთაისი ეგრის-ლაზიკის ციხე-ქალაქთა სისტემაში. ქუთაისი.
ლანჩავა ო. (2007): ქუთაისის არქეოლოგია. ქუთაისი. https://iverieli.nplg.gov.ge/bitstream/1234/283192/1/Qutaisis_Arqeologia.pdf
ლანჩავა ო. 2015. ქუთაისის არქეოლოგია. ქუთაისი: 332 გვ.
ლანჩავა ო., ისაკაძე რ., ბერძენიშვილი დ., ქარციძე ნ., ჭუმბურიძე მ. 2010 გათხრები ქუთაისსა და გელათში. გ. კვირკველია (რედ.), ძიებანი საქართველოს არქეოლოგიაში №19. 67-73. თბილისი.
ლანჩავა, ო., ჩუბინიძე, ე., უგრეხელიძე, ი., დოღონაძე, ა., სარავა, ნ., ქარციძე, ნ., სულაბერიძე, დ., მსხილაძე, მ. (2017). ძველი ქართული ნაქარგობა წერილობით წყაროებში, არქეოლოგიურ მასალებსა და ხელოვნების ძეგლებში. ქუთაისი: აწსუ გამომცემლობა. https://iverieli.nplg.gov.ge/handle/1234/403723
ლორთქიფანიძე ო. (2002) ძველი ქართული ცივილიზაციის სათავეებთან. დ. კაჭარავა, გ. კვირკველია (რედ.), 338. თბილისი.
ლურსმანაშვილი ლ., კვანტიძე გ., ფაილოძე ნ. ფერთა ჰარმონიზაცია ქართულ ორნამენტებში. ქართველი მეცნიერები 2022, ტ. 4, N5, გვ. 369-382 https://doi.org /10.52340/gs.2022.04.
მაისურაძე ზ. (1953) ქართული მხატვრული კერამიკა. თბილისი.
მამაიაშვილი ნ. ფაიანსი შუა საუკუნეების საქართველოში. თბილისი: მეცნიერება, 1976 წ.
მინდორაშვილი დ. 2008: უფლისციხე შუა საუკუნეებში. თბილისი.
მინდორაშვილი დ. 2010: კვეტერის ციხის არქეოლოგიური მასალა.
მინდორაშვილი, დ. (2009). არქეოლოგიური გათხრები ძველ თბილისში. თბილისი.
მიწიშვილი მ. (1975) მოჭიქული კერამიკის განვითარების ძირითადი ეტაპები შუა საუკუნეების საქართველოში.: გ. მელიქიშვილი (რედ.), მაცნე, ისტორიის სერია. 152-158. თბილისი.
მიწიშვილი მ. (1976) ქართული მოჭიქული წარმოების ისტორიიდან. თბილისი.
მიწიშვილი, მ. (1979). მოჭიქული კერამიკის საწარმო შუა საუკუნეების თბილისში (IX-XIII სს). თბილისი.
მიწიშვილი მ. 1998: შუა საუკუნეების მოჭიქული კერამიკა (IX-XVIII სს.) დისერტაცია ხელნაწერის უფლებით. თბილისი.
ნარიმანიშვილი გ. (2009). სიახლენი თრიალეთის კულტურაში. მწიგნობარი. თბილისი.
ნებიერიძე ლ. (1972) დასავლეთ ამიერკავკასიის ნეოლითი. თბილისი.
ნიკოლაიშვილი, ვ., სიხარულიძე, ა., დიღმელაშვილი, ქ., პაპიძე, ი. პაპიძე მ. ბელტისციხე - ბებრის-ციხე, თბილისი 2009, ტაბ. XVII. 1, ინვ. №205, http://saunje.ge /index.php?id=1276&lang=ru
სარავა ნ., ქარციძე ნ., უგრეხელიძე ი. 2024. ქუთაისური მოჭიქული კერამიკული ჯამის ორნამენტის შესწავლისათვის. თბილისის სამხატვრო აკადემიის საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის მასალები. თბილისი: აკადემია, [ბეჭდვაში].
საქართველო ღვინის სამშობლო. (2020). „ღვინის ისტორიის ფონდი – http://winehistory.ge/ka/about
სურგულაძე, ი. (1993). ქართული ხალხური ორნამენტის სიმბოლიკა. თბილისი სამშობლო.
უნიკალური არქეოლოგიური აღმოჩენები თბილისში, დ. დანელია, 20.10.2011 „ამბიონი“ საზოგადოებრივ-რელიგიური ინტერნეტ-ჟურნალი http://www.ambi oni.ge/unikaluri-arqeologiuri-armocenebi-tbilissi?fbclid=IwAR1m7oCcCfl9CwIlzcBfkhXKod3fDnAZi44BZn4c6SZCbJdH7dUuRokAcrY_aem_AWBtXxL30YC6r4-dSE0z2uvwEE0hV3CpQX4lowyB-C9VlBm5y3el895H-ozJWhQyT6_GP0Z_o0sf38rvf6V3oFvb
ფირალიშვილი, ო. (1979). ყინწვისის მოხატულობა. თბილისი: ხელოვნება
ქამადაძე კ. (2014) გვიანი შუასაუკუნეების ერთფერად მოჭიქული კერამიკა გონიო-აფსაროსიდან. საერთაშორისო კონფერენციის „ჰუმანიტარული მეცნიერებები ინფორმაციულ საზოგადოებაში-ΙΙ“ მასალები. ბათუმი.
ქამადაძე კ. (2016) „მარმარილოსებრი“ მოჭიქული კერამიკა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლებიდან. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენციის „სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო (ისტორია, არქეოლოგია, ეთნოლოგია)“ მასალები. თბილისი.
ქართული მოხატული ხელნაწერები და ისტორიული საბუთები. საქართველოს ეროვნულ არქივში დაცული მასალა. (2016). რედაქტორ-შემდგენელი: ქეთევან ასათიანი. თბილისი: https:// archive.gov.ge/ge/sametsniero-publikatsiebi/kartuli-mokhatuli-khelnatserebi-da-istoriuli-sabutebi-1?fbclid=IwAR2eue7snpBSWyRF83He6BolWA3zeMjAkMR-pyHThwoY5a0EvWZKZ2TrSwk
ქართული ხელნაწერი წიგნი საზღვარგარეთ. 2018. შემდგენლები მ. კარანაძემ, ვლ. კეკელიამ, ლ. შათირიშვილმა და ნ. ჩხიკვაძემ, ნ. ჩხიკვაძის რედაქციით. თბილისი.
ქართული ხუროთმოძღვრული ორნამენტი. (1954). ტექსტი, მასალის შერჩევა და ნახატები რ. შმერლინგისა. თბილისი: სახელმწიფო გამომცემლობა. file:///C:/Users/user/Downloads/Kartuli_Xurotmozgvruli_Ornamenti.pdf
ქარციძე, ნ. (2010). შუა საუკუნეების მოჭიქული კერამიკა ქუთაისიდან. სადოქტორო დისერტაცია. ქუთაისი.
შმერლინგი, რ. ქართული ხუროთმოძღვრების ორნამენტი, თბ. 2010.
ჭილაშვილი ლ., ნეკრესის უძველესი ქართული წარწერები და ქართული დამწერლობის ისტორიის საკითხები, თბ., 2004 წ.
ჭილაშვილი ლ., საქართველოს IV-XVIII სს მატერიალური კულტურა (გამოფენის გზამკვლევი). მეცნიერება თბილისი, 1990
ხუსკივაძე, ლ. (1984). შუა საუკუნეების ტიხრული მინანქარი საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში: [ალბომიკა-ტალოგი]. თბილისი: ხელოვნება. https://dspace.nplg.gov.ge /bitstream/1234/423996/5/ShuaSaukuneebisTixruliMinanqari_1984_Gateqstebuli.pdf
ჯაფარიძე ვ. (1998) შუა საუკუნეების ქართული მოჭიქული კერამიკის თარიღის დაზუსტებისათვის. ჯ. კოპალიანი (რედ.), დმანისი I, 38-58. თბილისი.
ჯაფარიძე, ო. (1976). ქართველ ტომთა ეთნიკური ისტორიის საკითხისათვის არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით. თბილისის უნივერსიტეტის გამ-ბა.
ჯღამაია ჯ., სამშენებლო კერამიკა ფეოდალური ხანის საქართველოში, თბ., 1980. 134 გვ.
Caligula’s Garden of Delights, Unearthed and Restored, By Franz Lidz, The New York Time’s, Jan. 12, 2021. https://www.nytimes.com/2021/01/12/science/caligula-archaeology-rome-horti-lamiani.html
ეს ნამუშევარი ლიცენზირებულია Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 საერთაშორისო ლიცენზიით .